Ο λαϊκός πολιτισμός της Αιτωλοακαρνανίας

Ο λαϊκός πολιτισμός της Αιτωλοακαρνανίας:

σκέψεις και απόψεις

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΚΟΡΡΕ-ΖΩΓΡΑΦΟΥ
Πανεπιστήμιο Αθηνών

Ο λαϊκός πολιτισμός της Αιτωλοακαρνανίας έχει επαρκέστατα μελετηθεί χάρη σε ερευνητές της παλαιότερης αλλά και της νεότερης γενιάς. Μεταξύ των πρώτων ασφαλώς την πρώτη θέση κατέχει ο Δημήτριος Λουκόπουλος (1872-1943), ο οποίος, αποδεσμευμένος από την επίσημη, ακαδημαϊκή ιδεολογία της εποχής του που παρέμενε προσκολλημένη στην αρχή της λαογραφίας της συνέχειας και του τρισχιλιετούς Έλληνα, λόγω μιας εμμονής στα εθνικά ιδεώδη, ίσως τότε εξηγήσιμης λόγω ιστορικών συγκυριών, αυτός, ένας φανατικός της αυτοψίας και της επιτόπιας έρευνας, εκτός από την υποδειγματική περιγραφή που περιελάμβανε, καθώς σημειώνει και ο Μιχάλης Μερακλής, όχι μόνο ότι του άρεσε ή τον συγκίνησε αλλά το σύνολο των στοιχείων που απαρτίζουν μια πολιτισμική ενότητα, έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην παραγωγή και τις παραγωγικές σχέσεις, συνεξετάζοντας την λειτουργία των συγγενικών και των θρησκευτικών θεσμών και συναρτώντας τον πολιτισμό με την οικονομία.
Τα τέσσερα βιβλία του Λουκόπουλου, τα Γεωργικά και τα Ποιμενικά, οι Αιτωλικές Οικήσεις και το Πώς υφαίνουν και ντύνονται οι Αιτωλοί, αποτελούν, αναμφισβήτητα, εγχειρίδια λαϊκής τεχνικής και τεχνολογίας ανάλογα με τον τομέα που εξετάζεται κάθε φορά, δηλαδή τη γεωργία, την κτηνοτροφία, το σπίτι, το ένδυμα. Σε αντίθεση μάλιστα προς άλλους μελετητές, όπως π.χ. του ενδύματος, οι οποίοι, σπάνια έδιναν πληροφορίες για τα προκαταρτικά στάδια της προπαρασκευής, περιοριζόμενοι στην απλή περιγραφή ή την ονομασία των επιμέρους, αυτός, πέρα από την συστηματική ανάλυση των προκαταρκτικών σταδίων της πρώτης ύλης, εξετάζει λεπτομερειακά τα εξωτερικά αλλά και τα εσωτερικά ενδύματα, προχωρώντας σε συγκρίσεις με ενδύματα γειτονικών περιοχών. Επιπλέον εξετάζει τα των ραφτάδων, της προέλευσης τους, του τρόπου της αμοιβής τους δίνοντας ένα πλήθος πληροφορίες από πρώτο χέρι.
Συμπερασματικά και στα τέσσερα του βιβλία στόχος του Λουκόπουλου υπήρξε, μέσα από μία εξαντλητική παράθεση πληροφοριών, η μελέτη της σύγχρονης του ζωής ως ενότητας αυτοτελούς και η ανάδειξη της φυσιογνωμίας του νεοέλληνα Αιτωλού μέσα από την παραγωγική του δραστηριότητα φθάνοντας, αυτός, ένας απλός δάσκαλος ακολουθώντας ένα δρόμο μοναχικό αλλά παράλληλα και γοητευτικό, καθώς ο ίδιος ομολογεί - εκεί, λέει, πέρασα τα καλύτερα χρόνια της ζωής μου..-, σε μία αυστηρή ανθρωπολογική θεώρηση, και μάλιστα πολύ πριν από τον περίφημο Γάλλο εθνολόγο Maurice Gondelier ο οποίος από τις αρχές του 1960 επεξεργάστηκε και διατύπωσε την θεωρία της οικονομικής ανθρωπολογίας.
Εργασίες πρόσφατες ολοκληρώνουν την εικόνα της επαγγελματικής δραστηριότητας της Αιτωλοακαρνανίας, όπως π.χ. Ο κόσμος της εργασίας, Οι ψαράδες της λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου (18ος-20ος αιώνας), Αθήνα 2004, της συναδέλφου Κωνσταντίνας Μπάδα, μελέτης που διερευνά την ιστορικότητα της καθημερινής ζωής των ψαράδικων πόλεων της λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου-Αιτωλικού, τις τεχνικές της αλιείας στη λιμνοθάλασσα και τις πρακτικές με τις οποίες οι ψαράδες και οι οικογένειες τους οργάνωναν και οργανώνουν τη ζωή τους με την εκμετάλλευση του αλιευτικού πλούτου της λιμνοθάλασσας και των νερών έξω από αυτήν, χωρισμένοι σε δύο ομάδες, που προσδιορίζονται καταρχήν από την διαφορετική οργάνωση και τεχνική αλιείας. Τα μέλη της μιας ομάδας κινούνταν στο χώρο αλιείας μέσα στα κλειστά, με παραδοσιακό τρόπο οργανωμένα ιχθυοτροφεία, τα ιβάρια, ακολουθώντας τις δεσμεύσεις του περιορισμένου χώρου, της συνεργασίας, της συλλογικότητας που δια-μόρφωνε η αναγκαστική συμβίωση μέσα σε αυτά. Η άλλη ομάδα, η ισχυρότερη και πολυπληθέστερη, υπήρξε η ομάδα των σκαπούλων, (ιταλ. λ.= εργένης, ο ελεύθερος), των αυτοδύναμων δηλαδή ως προς τα μέσα παραγωγής και εργασίας αλιέων και αυτών που συγκροτούν την συλλογική τους ταυτότητα στη βάση του παγιωμένου στερεότυπου του αυτόνομου στη δράση κα. στο πνεύμα ιδιοκτήτη ψαρά. Οι ψαράδικες κοινωνίες του Μεσολογγίου και του Αιτωλικού διαγράφουν ένα ολοκληρωμένο κόσμο θεμελιωμένο — άνω σε αρχές που σχετίζονται με τρόπους και στάσεις ζωής, κοινωνικές μνήμες και μηνύματα. Πρόκειται για μελέτη πολύτιμη που θα μπορούσε επίσης να αξιοποιηθεί στο πλαίσιο της πρότασης που θα διατυπωθεί στη συνεχεία.
Ακόμη θα μνημονεύσω την πρόσφατη δημοσίευση σημαντικών εργασιών αναφορικά με ένα άλλο σημαντικό προϊόν της ευρύτερης περιοχής, δηλαδή τον καπνό, του οποίου η καλλιέργεια, το εμπόριο και η επεξεργασία θα σφραγίσουν, κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου, την οικονομική ζωή της ευρύτερης περιοχής του Αγρινίου αναπροσανατολίζοντας την τοπική αγροτική οικονομία προς νέες δυναμικότερες κατευθύνσεις, συμβάλλοντας αποφασιστικά στην εμπορευματοποίηση και τον εκχρηματισμό της. Η οικονομία του καπνού θα δημιουργήσει θέσεις απασχόλησης μέσα από το εμπόριο και τις μονάδες επεξεργασίας του καπνού για ευρύτατα στρώματα και κυρίως για τον προσφυγικό πληθυσμό που θα κατακλύσει την περιοχή κυρίως μετά το 1922. Οι καλλιεργητές και οι παραγωγοί, σε καθεστώς κλειστής οικονομίας, με κύρια χαρακτηριστικά την αυτοκατανάλωση και τις περιορισμένες δυνατότητες επικοινωνίας με τον έξω κόσμο, στο μεγαλύτερο μέρος του 19ου αιώνα, από τις δυο τελευταίες δεκαετίες του ίδιου αιώνα, με σειρά τεχνικών έργων, θα φέρουν το προϊόν στα λιμάνια εξαγωγικού εμπορίου. Η ολοκλήρωση, το 1888. της σιδηροδρομικής σύνδεσης Αγρινίου-Μεσολογγίου και η προέκταση της, το 1895, μέχρι το Κρυονέρι θα προωθήσουν τα αγροτικά προϊόντα της περιοχής, και κυρίως τον καπνό προς το λιμάνι της Πάτρας με παραπέρα κατεύθυνση το λιμάνι του Πειραιά και τα μεγάλα ευρωπαϊκά λιμάνια. Η καλή ποιότητα των καπνών, γνωστών ως μυρωδάτων Αγρινίου σε υψηλές τιμές από τις ελληνικές και ξένες καπνοβιομηχανίες, οι οποίες μάλιστα εγκατέστησαν μόνιμους αντιπροσώπους στο Αγρίνιο για απευθείας προμήθεια. Ενδιαφέρουσες πρόσφατες εργασίες συμπεριλαμβάνουν, εκτός των της καλλιέργειας, επίσης και ιστορίες ζωής των καπνεργατών και καπνεργατριών συμπληρώνοντας την κοινωνική ιστορία του τόπου.
Ακόμη τελετουργίες με πυκνή και έντονη επικοινωνιακή διαδικασία και με συνοδεία μουσικής, όπως π.χ. στο Μεσολόγγι, κατά τη διάρκεια της Πεντηκοστής με τους Αρματωμένους στο λαϊκό πανηγύρι του αγίου Συμεώνος (γνωστό ως πανηγύρι τ' άη Συμιού), ή στο πανηγύρι του μοναστηριού της Αγι-Αγάθης κοντά στο Αιτωλικό, γιορτές που γίνονταν σε ανάμνηση ιστορικών γεγονότων της Επανάστασης εναντίον των Τούρκων, με οργάνωση της παρέας των αντρών-πανηγυριστών που παραπέμπει στις δομές του καπετανάτου και με κορύφωση του εορτασμού με δρώμενα και πράξεις επετηριακού κυρίως χαρακτήρα, αποτελούν ένα ακόμα θέμα αξιοπρόσεκτο, αξιοποιήσιμο στην πρόταση που θα ακολουθήσει.
Κυρίες και Κύριοι η αφθονία του σχετιζόμενου προς την Αιτωλοακαρνανία, δημοσιευμένου σήμερα υλικού, που καλύπτει πολλές όψεις του λαϊκού πολιτισμού των νεοτέρων χρόνων, παραπέμπει στην ανάγκη μιας προς πολλές κατευθύνσεις προβολής του υλικού, μέσα από τρόπους απτούς και σύγχρονους, που θα επιτευχθούν με τη δημιουργία ενός Μουσείου αφού, σύμφωνα και με τον ορισμό των Ambrose και Peyne στο έργο Museum Basic, Λονδίνο/Νέα Υόρκη 1993...Tα μουσεία είναι τα θησαυροφυλάκια του ανθρωπίνου γένους. Αποθηκεύουν της μνήμες των ανθρώπων του κόσμου, τους πολιτισμούς, τα όνειρά τους και τις ελπίδες τους.
Τα μουσεία, σήμερα, καλούνται να διαδραματίσουν σημαντικότατο ρόλο. Εκτός από θεματοφύλακες της παράδοσης και της ιστορίας των πολιτισμών, λειτουργούν ως παραγωγοί και κοινωνοί της γνώσης και, μέσα από την πολιτιστική και εκπαιδευτική πολιτική τους, προσφέρουν εναλλακτικούς τρόπους μάθησης αποτελώντας ζωντανούς χώρους ιστορικής μνήμης, επιστημονικής έρευνας, κοινωνικού προβληματισμού και πολιτιστικής και εκπαιδευτικής δράσης.
Το υλικό του Μουσείου θα οικοδομείται σε κάποιους βασικούς άξονες που θα στηρίζονται στο παραπάνω δημοσιευμένο έργο των μελετητών της Αιτωλοακαρνανίας: Γεωργία, Κτηνοτροφία, Αλιεία. .Κατοικία έπιπλα και σκεύη, διατροφή, θρησκευτική ζωή με τα γνωστά πανηγύρια Άη-Συμιού και Αγι-Αγάθης τα τελευταία με σχετικά video, καπνός, από την καλλιέργεια στις καπνοβιομηχανίες εσωτερικού και εξωτερικού και τέλος, φωτογραφικό υλικό, προφορικές μαρτυρίες μέσα από ηχητικά ντοκουμέντα.
Στην περίπτωση του άξονα της γεωργίας π.χ. η διάταξη της ύλης των Γεωργικών του Δημητρίου Λουκόπουλου παραθέτει, με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, τα σχετικά επιμέρους θέματα τα οποία θα μπορούσαν να αναδείξουν οι μουσειολόγοι σε συνεργασία με άλλους επιστήμονες και τεχνικούς: Γεωργοί και γεωργικά εργαλεία, Τα βόδια, Τα χωράφια, II θρησκεία των γεωργών, Η σπορά, Τα νερά, Αγροτική Ασφάλεια, Μάζεμα των σπάρτων, Ο μύλος, Τα αμπέλια, Οι ελιές, Η καπνοφυτεία, Αγροτική ζωή.
Από το βιβλίο του για τις Αιτωλικές οικήσεις, σκεύη και τροφαί, τα θέματα θα ήταν δυνατό να είναι τα παλαιότερα και νεότερα σπίτια, οι εξοχικές καλύβες, η οικοδομία και οι κτίστες, τα ποικίλα χρηστικά σκεύη, ο φωτισμός και, τέλος, τα της απλής, σε σύγκριση προς άλλους τόπους διατροφής, με την ανίχνευση, μέσα από τις καταναλωτικές και διατροφικές πρακτικές, και ζητημάτων κοινωνικής πολυπλοκότητας και θρησκευτικών σχέσεων.
Αναφορικά με την αλιεία, στα θέματα επεξεργασίας θα μπορούσαν να συμπεριληφθούν επίσης κοινωνικο-οικονομικές πραγματικότητες και συνήθειες, αλλά να δοθεί ιδιαίτερη βαρύτητα στην Τεχνολογία και την Αλιεία και τους τρόπους άσκησης της τελευταίας στη λιμνοθάλασσα, στην οργάνωση των διβαριών και τον εξοπλισμό τους, στα σύνεργα και τις τεχνικές της αλιείας, ενώ σε σχέση με την οικογένεια των ψαράδων, θα στοιχειοθετείται η δομή της, η κοινωνική υπόσταση των φύλων, και θα συμπεριλαμβάνεται επίσης το θέμα της διασκέδασης και της εκτόνωσης μέσα από γιορτές, όπως είναι εκείνες του Αη-Συμιού και της Αγι Αγάθη:
Συνοπτικά κείμενα εμπλουτισμένα με παλαιό και νεότερο φωτογραφικό υλικό πάνω σε σκληρό υλικό- hard-board-, μουσική σχετική εκείνης των δύο μεγάλων πανηγυριών, θα προσελκύουν με τρόπο ελκυστικό τον επισκέπτη και θα φωτίζουν τον παλαιότερο τρόπο ζωής της περιοχής, συνοδεύοντας και επεξηγώντας τα αντικείμενα τα οποία δεν χρειάζεται να είναι πολλά, αλλά αυστηρώς επιλεγμένα. Χρήσιμο πληροφοριακό υλικό σε καλοτυπωμένα έντυπα που θα μοιράζεται δωρεάν, ένα μικρό κατάστημα με καλόγουστα αναμνηστικά που θα σχετίζονται με τους άξονες του Μουσείου, π.χ. μικρά ξυλόγλυπτα από παραδοσιακούς τεχνίτες που υπάρχουν ακόμη, ένας χώρος όπου ο επισκέπτης θα μπορεί να ξεκουραστεί μετά την επίσκεψη, θα αποτελούν πόλους έλξης για μικρούς και μεγάλους, συμβάλλοντας στην ευρύτερη γνωστοποίηση του λαϊκού πολιτισμού της Αιτωλοακαρνανίας και αυτό γιατί αξίζει η μνήμη να μετουσιώνεται σε δημόσια πράξη.